Kościół Polaków - Los ukraiński

ks. prof. Józef Wołczański

Między zagładą a przetrwaniem

Kraków, 2005
ISBN: 83-916412-3-6
ISSN: 1508-6313

WPROWADZENIE

Druga wojna światowa, a dokładniej rzecz ujmując jej skutki, przyniosły niemal całkowitą depolonizację, a w ślad za tym zanik struktur administracyjnych Kościoła rzymskokatolickiego na ziemiach południowo-wschodniej Rzeczypospolitej. Złożyły się na to zjawisko zarówno represyjna polityka Niemiec hitlerowskich oraz Związku Sowieckiego wobec ludności polskiej i Kościoła katolickiego obrządku łacińskiego, jak również eksterminacja tychże ze strony ukraińskich nacjonalistów w latach 1939-1946. Ostateczną pieczęć przyłożyły postanowienia wielkich mocarstw na konferencjach w Teheranie (28 XI - 1 XII 1943 r.) i Jałcie (4-11.II.1945 r.), określające m.in. granice wschodnie powojennego państwa polskiego na linii Curzona¹. 

W praktyce oznaczało to przesądzenie losów Kresów Wschodnich na rzecz Związku Sowieckiego. O błyskawicznie zachodzących zmianach w sferze oblicza tych ziem najlepiej świadczy list zakonnika z lwowskiego klasztoru oo. Karmelitów do prowincjała z 29 X 1945 r.: „We Lwowie nastrój przygnębiający, Lwów zmienił się bardzo. Mowa polska na ulicach należy do miłej niespodzianki, która jeśli się zdarzy to aż człowiekowi serce rośnie, że się słyszy mowę polską. Tu na każdym kroku słyszy się jedno i to samo pytanie: «Po co wy, Polacy, tu jeszcze siedzicie?*".²

Wspomniane procesy polityczno-demograficzne pociągnęły za sobą olbrzymie zmiany w strukturze organizacyjnej Kościoła rzymskokatolickiego na Ukrainie Zachodniej po 1945 r. W jej granicach znalazło się 5 całych i 4 niepełne dekanaty wschodniej części diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego³ oraz niemal cała archidiecezja lwowska bez obszaru ziemi lubaczowskiej, która weszła w skład PRL-u. Masowy ruch ekspatriacyjny ludności polskiej z terenu archidiecezji lwowskiej na Zachód zapoczątkowany u schyłku wojny, znalazł swoje apogeum w ewakuacji ważnych instytucji Kościoła lwowskiego: Seminarium Duchownego, Kurii oraz Kapituły Metropolitalnej, klasztorów męskich i żeńskich, a wreszcie większości parafii rzymskokatolickich. 

Opuszczenie terenu archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego w granicach Związku Sowieckiego przez wyższą hierarchię wiosną 1946 r. pod presją czynników państwowych, pozbawiło lokalny Kościół nie tylko zwierzchnictwa ale nade wszystko elementu ciągłości życia organizacyjno-religijnego. 

Dopiero w 20 lat później Stolica Apostolska mianowała tajnego biskupa dla katolików obrządku łacińskiego w granicach Ukraińskiej SSR w osobie proboszcza parafii Złoczów - ks. mgr. Jana Cieńskiego (1905-1992). Sakry biskupiej udzielił mu w konspiracyjnych warunkach prymas Polski kard. Stefan Wyszyński 30.IX.1967 r. w Gnieźnie. Akt ten stanowił swego rodzaju asekurację zabezpieczającą status Kościoła rzymskokatolickiego na Ukrainie Sowieckiej, tym bardziej, że z racji oczywistych nominacja nigdy nie została ogłoszona publicznie, a co za tym idzie funkcje pastoralne hierarchy niczym prawie nie różniły się od stylu pracy zwykłego duszpasterza⁴. Przez cały okres sowieckiej władzy na Ukrainie, lokalny Kościół podlegał jurysdykcji biskupa katolickiego rezydującego w Rydze. Stamtąd też kierowano nowych duchownych, absolwentów miejscowego Seminarium Duchownego, do pracy duszpasterskiej na terenie diecezji przemyskiej i archidiecezji lwowskiej pod rządami komunistów sowieckich.

Ograniczenie jurysdykcji biskupa rzymskokatolickiego na Ukrainie Zachodniej nie stanowiło bynajmniej jedynego problemu dla wspólnot wiernych obrządku łacińskiego. Jeszcze bardziej uciążliwe okazało się metodyczne i bezpardonowe likwidowanie parafii rzymskokatolickich oraz represje względem duchowieństwa. Procesy te biegły niemal równolegle obok siebie, bowiem z chwilą aresztowania i zesłania do łagrów duchownego, władze administracyjne automatycznie zamykały świątynię, likwidując tym samym parafię. 

Spośród 74 parafii diecezji przemyskiej znajdujących się po 1945 r. na obszarze Ukrainy Zachodniej, przez cały okres sowiecki do 1991 r. przetrwało zaledwie cztery. 

Były to: Dobromil, Mościska, Nowe Miasto, Sambor⁵. Z kolei liczba przeszło 400 parafii archidiecezji lwowskiej funkcjonujących do 1939 r., spadła w okresie władzy sowieckiej do siedmiu:

Lwów - Bazylika Metropolitalna,

Lwów - parafia p.w. św. Antoniego,

Hałuszczyńce,

Borszczów,

Stryj,

Szczerzec,

Złoczów (1984 r.)⁶.

Równie dramatycznie przedstawiał się stan personalny duchowieństwa rzymskokatolickiego na terenie wspomnianych jednostek administracji kościelnej. Z grona 805 kapłanów archidiecezji lwowskiej pełniących posługę duszpasterską w 1939 r., po 1945 r. pozostało zaledwie 22, natomiast w 1984 r. ich stan obniżył się do 6 osób. Byli to:

o. Rafał Kiernicki OFM Conv. (1912-1995),

ks. Ludwik Kamilewski - ur. 1946 r.,

ks. Kazimierz Mączyński (1928-1996),

ks. Marcjan Trofimiak - ur. 1947 r.,

bp Jan Cieński,

ks. Augustyn Mednis - ur. 1932 r.⁷

Duchowieństwo diecezji przemyskiej odcięte wschodnią granicą od reszty Kościoła lokalnego liczyło początkowo 21 osób. Ale w 1984 r. na obszarze diecezji w obrębie Ukrainy Zachodniej funkcjonowało jedynie 3 kapłanów:

ks. Józef Legowicz - ur. 1952 r.,

wspomniany wcześniej ks. Kazimierz Mączyński

oraz ks. Jan Szetela (1912-1994)⁸.

Najtrudniejszą kwestią do oszacowania pozostaje liczba wiernych obrządku łacińskiego po 1945 r. U schyłku bowiem II wojny światowej i bezpośrednio po jej zakończeniu miało miejsce kilka akcji ekspatriacyjnych z terenów byłej Małopolski Wschodniej. Układ o tzw. repatriacji, a właściwie ekspatriacji, został podpisany przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego i rząd Ukraińskiej SSR 9 X 1944 r. Przewidywał on „dobrowolny" exodus do Polski Polaków i Żydów jako polskich obywateli, którzy mogli się wykazać polskim obywatelstwem do 17 IX 1939 r. w granicach II Rzeczypospolitej i zgłosili zamiar wyjazdu. Kolejna umowa nosiła datę 6 VII 1945 r. Akcję koordynacji wyjazdów zlecono pełnomocnikowi z siedzibą w Łucku z podporządkowanymi mu urzędami rejonowymi w Chodorowie, Czortkowie, Drohobyczu, Kamionce Strumiłowej, Kowlu, Lwowie, Rawie Ruskiej, Samborze, Stanisławowie, Stryju i Włodzimierzu. Określono terminy rejestracji na wyjazd w przedziale 1 X - 31 XII 1944 r. oraz przesiedlenia: 1 XII 1944 r. - 1.IV.1945 r. W rzeczywistości uległy one pewnemu przedłużeniu, zamykając się przedziałem czasowym 1944-1946. Łącznie w tym okresie opuściło Ukraińską SSR 787,7 tys. osób, w tym ok. 65 % ludności polskiej i żydowskiej - obywateli II Rzeczypospolitej. Najwięcej ludności polskiej pozostało w przygranicznym pasie na linii Rawa Ruska-Żółkiew-Mościska-Sambor, skąd wyjechało zaledwie ok. 10% Polaków⁹. Liczne skupiska znajdowały się przeważnie w dużych miastach i większych miasteczkach, spośród których bezwzględnie wybijał się na pierwsze miejsce Lwów.

Proces ekspatriacji polskiej społeczności z Małopolski Wschodniej przemianowanej na Zachodnią Ukrainę zaowocował jeszcze jednym dramatem: zamykaniem świątyń i kaplic, usuwaniem ich z powierzchni ziemi jako przeżytków „religijnego zabobonu" a w najlepszym przypadku ich desakralizacją.
Przygnębiające wrażenie wywierał zwłaszcza widok budowli sakralnych o wielkich walorach architektonicznych, zamienionych w muzea ateizmu, sklepy, magazyny, sale koncertowe i wystawiennicze itp. W samym Lwowie taki los spotkał kościół i klasztor oo. Dominikanów p.w. Bożego Ciała zamknięte decyzją władz sowieckich 14 V 1946 r.; w świątyni i w krużgankach urządzono Muzeum Religii i Ateizmu, a klasztor oddano dla zbiorów Państwowego Archiwum Wojewódzkiego¹⁰.
Jeden z najstarszych kościołów lwowskich p.w. Matki Bożej Śnieżnej pełnił funkcję sali z ekspozycją fotografii¹¹. Słynną z malowideł ściennych Jana Henryka Rosena kaplicę Seminarium Duchownego ob. łac. przeznaczono na audytorium Urzędu Jakości, Meteorologii i Standaryzacji¹². Kościół p.w. św. Mikołaja początkowo oddano Cerkwi prawosławnej, a później stał się magazynem Biblioteki Uniwersyteckiej¹³. Podobnie w kościele oo. Jezuitów p.w. Apostołów św. Piotra i Pawła zamkniętym 4.VI.1946 r. umieszczono skład papieru a potem książek Biblioteki Naukowej im. Stefanyka (dawnego Ossolineum)¹⁴. W kościele p.w. św. Anny znajdował się magazyn i sklep meblowy¹⁵. Klasztor oo. Karmelitów Trzewiczkowych po eksmisji zakonników w październiku 1945 r. oddano najpierw dla celów Archiwum Państwowego, a wkrótce potem na rzecz domu poprawczego dla bezdomnych chłopców. Natomiast kościół p.w. Świętego Michała Archanioła zamierzano przeznaczyć na warsztaty dla tychże; zamknięto go 13 V 1946 r.¹⁶. We wnętrzu monumentalnego kościoła p.w. św. Elżbiety zamkniętego dla kultu 4.VI.1946 r. ulokowano magazyny fabryki cukierniczej „Switocz", natomiast w podziemnej kaplicy przedpogrzebowej przechowywano jarzyny¹⁷. Wotywny kościół za utrzymanie Lwowa i Kresów przy Rzeczypospolitej p.w. Matki Bożej Ostrobramskiej utracił swoje funkcje sakralne w dniu 4 VI 1946 r¹⁸. Aż do końca sowieckiej obecności we Lwowie pełnił funkcję magazynu książek¹⁹. Po przeróbkach wnętrza kościoła oo. Franciszkanów-Reformatów p. w. Świętej Rodziny zamkniętego w połowie maja 1946 r., przeznaczono go na klub oraz siedzibę wojskowej jednostki poborowej, a w klasztorze umieszczono hotel robotniczy²⁰. W kościele ss. Karmelitanek Bosych p.w. Matki Bożej Nieustającej Pomocy i św. Józefa oraz zabudowaniach klasztornych zainstalowano centralę telefoniczną²¹. Po zamknięciu 22 X 1962 r. kościoła p.w. św. Marii Magdaleny, oddano go do dyspozycji Politechniki Lwowskiej. Początkowo pełnił on funkcję klubu młodzieżowego, a później został przemianowany na salę koncertową²². Analogiczne funkcje klubu pełnił kościół oo. Jezuitów p.w. św. Józefa i bł. Andrzeja Boboli, pozbawiony funkcji budowli sakralnej 4.VI.1946 r., natomiast towarzyszący mu Dom Rekolekcyjny przeznaczono na szkołę²³. Ukończona tuż przed wybuchem II wojny światowej dolna część kościoła p.w. Św. Wincentego a Paulo Zgromadzenia Księży Misjonarzy utraciła funkcje sakralne 7.X .1945 r., kiedy to władze sowieckie odebrały gospodarzom klucze od świątyni. Dzień wcześniej odbyło się ostatnie nabożeństwo²⁴. Inny kościół pozostający w gestii tegoż Zgromadzenia - p.w. św. Zofii zamknięto 6.VI.1946 r.; znalazły w nim pomieszczenia magazynu²⁵. Znany we Lwowie kościół Zgromadzenia Księży Zmartwychwstańców p.w. Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa oraz klasztor uległy eksmisji a następnie zamknięciu w 1945 r. W świątyni mieścił się magazyn, w pozostałych budynkach ulokowano szpital²⁶. Eklektyczny kościół p.w. Najświętszego Serca Jezusa i klasztor ss. Franciszkanek od Adoracji Najświętszego Sakramentu został zamknięty 13.V.1946 r. Odtąd we wnętrzu świątyni mieściła się przychodnia zdrowia, natomiast gmachy klasztorne objęła w posiadanie klinika miejska²⁷. Likwidacji uległ także kościół oo. Karmelitów Bosych p.w. Matki Bożej Szkaplerznej i zespół klasztorny w dzielnicy Persenkówka; dzień 15.V.1946 r. położył kres istnieniu tej placówki. Bezpańskie obiekty zamieniono na magazyn i warsztaty naprawy samochodów²⁸. Dnia 4.VI.1946 r. zakończył swe istnienie kościół parafialny p.w. Matki Bożej Nieustającej Pomocy w dzielnicy Lewandówka. Prawdopodobnie przeszedł na własność Cerkwi prawosławnej, po czym w 1960 r. uległ wyburzeniu²⁹. W innej dzielnicy Lwowa - na Sygniówce, istniały dwa kościoły: stary - p.w. Świętych Piotra i Pawła oraz niedokończony nowy, przy którym prace budowlane wstrzymał wybuch II wojny światowej. Po jej zakończeniu, świątynię parafialną przeznaczono na salę gimnastyczną, w nowej zaś zorganizowano magazyn³⁰. W kolejnej dzielnicy miasta - na Zamarstynowie, funkcjonujący tam od lat międzywojennych kościół oo. Kapucynów p.w. św. Franciszka z Asyżu i klasztor uległ likwidacji na przełomie kwietnia i maja 1946 r. W świątyni pomieszczono składnicę filmów, a gmach klasztorny zasiedlono cywilnymi mieszkańcami³¹. Na terenie dzielnicy Zniesienie, kościół parafialny Księży Saletynów p.w. Matki Bożej Królowej Polski zamknięty po II wojnie światowej przeznaczono na składowisko artykułów chemicznych³². Natomiast kościół parafialny p.w. Najświętszego Serca Jezusa w dzielnicy Batorówka zamknięto 26 IV 1946 r.; odtąd mieścił się w nim magazyn³³.

Podobny los spotkał rzymskokatolickie świątynie na prowincji. W małych osadach, szczególnie na wsiach, kościoły przejmowały zarządy kołchozów, adaptując je na spichlerze, magazyny płodów rolnych, młyny, składy narzędzi rolniczych. Zarówno większe ośrodki miejskie jak i mniejsze miejscowości chętnie korzystały z opustoszałych obiektów przejmując je na cele

muzealno-wystawiennicze (m.in. kolegiata p.w. Niepokalanego Poczęcia NM Panny w Stanisławowie, kościół p.w. Wniebowzięcia NM Panny w Żydaczowie, kościół p.w. Nawiedzenia NM Panny w Barszczowicach³⁴),

sale sportowe (m.in. kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Brodach, kościół p.w. Wniebowzięcia NM Panny w Bolechowie, kościół p.w. Narodzenia NM Panny w Dolinie, kościół p.w. Trójcy Świętej w Bursztynie, kościół p.w. św. Walentego w Kałuszu, kościół p.w. Św. Mikołaja w Bóbrce, kościół p.w. Wszystkich Świętych w Chodorowie³⁵),

zamknięte szpitale psychiatryczne (m.in.. klasztor oo. Dominikanów i kościół p.w. Wniebowzięcia NM Panny w Podkamieniu, klasztor oo. Franciszkanów-Reformatów i kościół p.w. Wniebowzięcia NM Panny w Sądowej Wiszni³⁶),

siedzibę jednostek wojskowych (m.in. Zakład Wychowawczy oo. Jezuitów i kaplica p.w. św. Józefa w Chyrowie³⁷),

restauracje, poczekalnie i kasy biletowe komunikacji autobusowej (m.in. kościół p.w. Wniebowzięcia NM Panny w Żydaczowie³⁸),

magazyny produktów rolno-przemysłowych i chlewy (m.in. kościół p.w. Zwiastowania NM Panny w Bołszowcach i klasztor oo. Karmelitów Trzewiczkowych, kościół p.w. Świętego Imienia NM Panny w Hnilczu, kościół p.w. Nawiedzenia NM Panny w Barszczowicach, kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NM Panny i klasztor oo. Bernardynów w Gwoźdźcu, kościół p.w. Wniebowzięcia NM Panny w Monasterzyskach, kościół p.w. Narodzenia NM Panny w Komarnie, kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Gródku Jagiellońskim, kościół p.w. Trójcy Świętej w Janowie k. Lwowa, kościół p.w. Św. Michała Archanioła w Malechowie, kościół p.w. św. Józefa w Trzcieńcu³⁹),

składnice książek i rekwizytów teatralnych (m.in. kościół p.w. Krzyża Świętego w Milatynie Nowym, kościół p.w. Wniebowzięcia NM Panny, Krzyża Świętego i św. Bartłomieja w Drohobyczu⁴⁰),

kotłownie miejskie (m.in. kościół p.w. Wniebowzięcia NM Panny w Buczaczu⁴¹),

internaty i mieszkania służbowe (m.in. kościół p.w. św. Michała Archanioła w Malechowie - od 1990 r.⁴²),

czy nawet fabryki (m.in. kościół p.w. Apostołów Św. Piotra i Pawła w Przemyślanach, kościół p.w. Św. Mikołaja w Starym Samborze⁴³).

Dosyć często zdarzały się przypadki wyburzania świątyń już to ze względów ideologicznych, albo też;wskutek nieprzydatności po wojennych zniszczeniach. Tak np. okazały kościół p.w. Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Tarnopolu na polecenie władz sowieckich zdetonowano w 1954 r., a na jego fundamentach wybudowano dom towarowy⁴⁴. Podobny los spotkał świątynię p.w. Wniebowzięcia NM Panny w Skałacie. Po likwidacji parafii rzymskokatolickiej w 1945 r., w kościele urządzono magazyn zbożowy, a później warsztat samochodowy. Ta ostatnia okoliczność w znacznym stopniu wpłynęła na przyspieszenie procesu niszczenia budowli, którą ostatecznie wyburzono w 1954 r.⁴⁵

Niekiedy opuszczone przez prawowitych właścicieli obiekty sakralne przejmowała Cerkiew prawosławna, adaptując je dla celów kultu (m.in. kościół p.w. św. Doroty w Tuligłowach⁴⁶). Były to wszakże zjawiska sporadyczne, zwłaszcza bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej, ale potem w dobie dekadencji Związku Sowieckiego pod koniec lat 80. XX w. przybierały one na sile.

Największe jednak zniszczenia substancji materialnej Kościoła rzymskokatolickiego na terenie Ukrainy Zachodniej przyniosły zbrojne działania ukraińskich nacjonalistów, zapoczątkowane jeszcze w 1939 r., kontynuowane później przez cały okres II wojny światowej, a nawet wybiegające poza ramy 2 połowy lat 40. XX stulecia. W ich rezultacie dziesiątki świątyń padło ofiarą napadów, podpaleń, dewastacji, z których nigdy nie zdołały się już podźwignąć⁴⁷. Do chwili obecnej zachowały się resztki licznych budowli naznaczonych owych tragicznym piętnem.

Poza materialnymi śladami in situ świątyń rzymskokatolickich z obszaru Zachodniej Ukrainy oraz fotografiami tychże, dotrwały do naszych czasów pisemne, pełne emocji, relacje świadków religijno-patriotycznych uroczystości towarzyszących zamykaniu świątyń, a tym samym likwidacji parani po zakończeniu II wojny światowej. I tak zachowało się świadectwo rozstania wiernych na długie dziesięciolecia z kościołem św. Elżbiety we Lwowie. Bezpośredni świadek tej bezprecedensowej uroczystości - Zofia Sokolnicka-Izdebska zanotowała: „W roku 1946 zaczęłyśmy dojeżdżać z moją matką do Lwowa [z Brzuchowic - JW] do kościoła św. Elżbiety, jako najbliżej położonego od dworca kolejowego. Jednakże długo to nie trwało, bo już 4 czerwca nastąpiło zamknięcie tego kościoła. Byłyśmy świadkami owego tragicznego wydarzenia. Oto po Mszy św. młody wikary odczytał litanię do Najświętszego Serca Pana Jezusa. Gdy doszedł do wezwania: «Serce Jezusa dobroci i miłości pełne» głos się księdzu załamał, rozpłakał się i uciekł do zakrystii. W tym momencie rozległ się ogólny wielki szloch, aż proboszcz wszedł na ambonę i prosił, żeby się w tej chwili uspokoić, bo on jest odpowiedzialny za porządek w kościele. Następnie jeszcze jeden przykry incydent, gdy po skończonym nabożeństwie ludzie rzucili się na ołtarze i zaczęli rozdrapywać kwiaty «na pamiątkę». 

Kościół stoi po dziś dzień⁴⁸ nie odremontowany i oczodołami powybijanych okien woła o pomstę do nieba. Chciano usunąć krzyże z wież tego kościoła, ale człowiek, który to wykonywał spadł i zabił się, wobec czego zostawiono krzyże na dwóch innych wieżach⁴⁹.
Ciekawe, że podczas I wojny światowej władze austriackie wydały rozkaz ściągania z dachów kościelnych blachy miedzianej na produkcję armat. Nikt się nie chciał tego podjąć w stosunku do kościoła św. Elżbiety; w końcu zgłosił się jakiś Żyd, który także spadł i się zabił. Kościół służy za bazę żywnościową, często wjeżdżają do środka samochody ciężarowe. Zawsze na drzwiach frontowych ludzie składają kwiaty".⁵⁰

Inna autorka - Maria Pokiziak, znana malarka, nauczycielka i taterniczka, rezygnując z ekspatriacji aby spędzić jeszcze kilka dziesięcioleci do końca swego życia we Lwowie -zanotowała w podręcznym dzienniku: „25 IV [1946 r.] czwartek; dziś pożegnalna Msza św. o 10-tej u Bernardynów, były tłumy. Na chórze grali «Z dymem pożarów», a na koniec wszyscy głośno płakali. Nad siły! [...] 14 V wtorek 1946 r. Wczoraj ostatnie majowe nabożeństwo u Dominikanów, nieprzeliczone tłumy przyszły na pożegnanie. «Rozkazuję wam schować chusteczki na łzy radości» powiedział ojciec Sylwester w ostatnim kazaniu wykazującym analogię przeżyć narodu polskiego i jego szlachetność z życiem P[ana] Jezusa, który zmartwychwstał, choć przeciwnicy tryumfowali z jego pokonania. Wczoraj rano ostatnia Msza św. dla wiernych była u SS. Franciszkanek, a w niedzielę ostatnie nabożeństwo Adoracji Eucharystycznej; dziś do dnia jedzie drugi transport księży z klasztorów; nawet nie zarejestrowani otrzymali rozkaz (jak ks. Opacki) opuszczenia Lwowa do 14 bm. Nawet księdza, który miał zostać w katedrze już atakują. Żeby [ocalał - JW] choć jeden kościół, bo to już nad siły ludzkie. My mamy być Tabernakulum, nasze serca - tak mówił wczoraj ojciec. Jadą i SS. Bernardynki, i Karmelitanki"⁵¹

Analogiczną atmosferę utrwalił dominikański kronikarz, opisując ostatnie niemal godziny pobytu zakonników w kościele p.w. Bożego Ciała we Lwowie: „12 V [ 1946 r. - JW]. Dziś na kazaniu, a wypadły słowa Ewangelii «Maluczko, nie ujrzycie mnie - maluczko, a ujrzycie mnie», Ojciec Paweł Kielar fecit sermonem⁵² składającą się z 2 zdań i na tym koniec. «Prorocze to słowa Pana Jezusa. Patrzmy, by w tej wierze wytrwać. Amen!» Szlochanie straszne, choć pokorne i ciche. Wszak zapowiedziano, że jutro, tj. w poniedziałek ostatnia Msza św. i ostatnie nabożeństwo majowe! (zrozumiano?). Prosimy o zachowanie spokoju"⁵³. Dominikanie opuścili Lwów 14 V 1946 r.

Przejmująca relacja dotyczy dwóch innych kościołów: p.w. św. Wincentego a Paulo i św. Zofii we Lwowie. Ostatni superior domu Zgromadzenia Księży Misjonarzy, prowadzących duszpasterstwo w owych świątyniach - ks. Stanisław Kałężny wspominał fakt likwidacji pierwszej z wyżej wymienionych: „Nie pomogły żadne starania, otrzymaliśmy nakaz oddania kościoła. Na I niedzielę października zapowiedziałem w kościele św. Wincentego całodzienne wystawienie Najś[więtszego] Sakramentu; zaznaczyłem, że po nieszporach nastąpi przeniesienie Najświętszego] Sakramentu do kościoła św. Zofii, a w poniedziałek rano musimy oddać klucze od kościoła Bolszewikom. Przez całą niedzielę wierni tak z parafii jak i z całego miasta tłumnie przychodzili się pomodlić i pożegnać kościół, który następnego dnia miał być oddany Bolszewikom. Punktem kulminacyjnym nabożeństw tej niedzieli były nieszpory, po których miano wynieść Najś[więtszy] Sakrament do kościoła św. Zofii. Na nieszpory zgromadziło się około 10 000 wiernych; zaledwie połowa dostała się do kościoła. Na rozpoczęcie nieszporów (g[odzina] 16) pozapalano wszystkie światła w kościele, bractwa z zapalonymi świecami ustawiły się w 2 szeregi przez cały kościół; wielka liczba dzieci z kwiatkami i ministranci w komeż-kach, chorągwie stanęły w kościele. O g[odzinie] 16 wyszedł z nieszporami w towarzystwie wszystkich księży ks. superior. Po nieszporach, przy wystawionym N[ajświętszym] Sakramencie powiedział kazanie, w którym żegnał P[ana] Jezusa wypędzonego z kościoła przez Bolszewików, proszą[c] o dalszą opiekę nad parafią naszą. Towarzyszył temu kazaniu ogromny płacz wiernych, który wzmógł się, gdy po kazaniu ks. superior wziął hostię z monstrancji, włożył do puszki i skierował swe kroki do wyjścia z kościoła. Lud płacząc śpiewał: «Nie opuszczaj nas, nie opuszczaj nas, Jezu nie opuszczaj nas», całując szaty kapłańskie. W tym momencie zgaszono «wieczną lampkę» i zostawiono otwarte tabernakulum. Wszyscy odprowadzili P[ana] Jezusa aż na ulicę, po czym «privato modo» ks. superior w towarzystwie księży poprzez park św. Zofii przeniósł N[ajświętszy] Sakr [ament] do kościoła św. Zofii. Tamże czekali już zgromadzeni wierni, którzy poprzez bliższe drogi zdążyli przyjść do kościoła św. Zofii. Przy biciu w dzwon kościelny, w towarzystwie bractw ze zapalonymi świecami wprowadziliśmy P[ana] Jezusa do świątyni. Kościół i cały teren wokoło kościoła zalegli wierni. Odprawiliśmy nabożeństwo, a na koniec zaśpiewali wierni pieśń «Pobłogosław Jezu drogi, tym co serce Twe kochają». Nawet na bolszewikach, którzy mieszkali w pobliżu zrobiła ta uroczystość wielkie wrażenie. Następnie przenosiliśmy do kościoła św. Zofii ołtarze, chrzcielnicę, ambonę, feretrony, chorągwie i część ławek. Konfesjonały zaś w liczbie 4 oraz część ławek przewieźliśmy w poniedziałek w depozyt do kościoła św. Elżbiety, a 20 dębowych klęczników do Katedry. Obrazy i krzyże rozdaliśmy parafianom. Obraz z wielkiego ołtarza w wymiarach 3x2 [metry - JW] zrolowany umieściliśmy na chórku kościoła św. Zofii. W poniedziałek o g[odzinie] 10 przyszli Bolszewicy po klucze od kościoła"⁵⁴.

Równie wzruszająca uroczystość miała miejsce w czerwcu 1946 r. w kościele Księży Misjonarzy p.w. św. Zofii. Wspomniany wyżej relator pisał: „6 VI 1946. Mój wyjazd do Krakowa, ostatnia msza św. w kościele św. Zofii. Nadszedł ostatni dzień mego pobytu we Lwowie. Uprzednio, w niedzielę, zapowiedziałem z ambony, iż 6 VI po raz ostatni odprawi się w kościele św. Zofii mszę św. o gfodzinie] 7. Lud zapełnił całą świątynię, śpiewając pieśni, modląc się rzewnie. Wielu ludzi płakało, a płacz spotęgował się, kiedy po rozdaniu Komunii św. tabernakulum pozostało otwarte, a kościelny zgasił «wieczną lampkę». Po mszy św. tabernakulum, chrzcielnic[ę] i inne drobne rzeczy wynieśliśmy na strych kościoła licząc, że może niezadługo powrócimy znów do Naszego Kochanego Lwowa i Kościółka św. Zofii. W czasie tego [zajęcia - JW] pozostały lud nie wychodził z kościoła, ale płacząc śpiewał nabożne pieśni. Kiedy już wszystko w kościele ukończyłem, bardzo serdecznie żegnali mnie parafianie wychodzącego z kościoła. Ponieważ wielu z ludzi pozostało modląc się jeszcze w kościele, bolszewicy przemocą wyrzucali ich z kościoła, zamknęli kościół i poszli"⁵⁵.

Także na prowincji dochodziło do jeszcze bardziej dramatycznych wydarzeń. Tak np. w Leszniowie, pow. Brody, woj. Tarnopol, po opuszczeniu przez oo. Bernardynów kościoła i klasztoru 4 V 1945 r. zaczął się okres dekadencji ośrodka religijnego. Kronikarz zanotował:

 „Dnia 4 maja 1945 r. o godz. 7 odprawiłem Mszę św. wotywną o Najświętszym] Sercu Pana Jezusa przy udziale kilku osób, które pożegnałem i prosiłem o czuwanie nad kościołem. Br[at] Donat po śniadaniu odjechał do Brodów, a ja czekałem na przyjazd urzędników, którzy przyjechali o godz. 11, obejrzeli cały kościół, klasztor, budynki gospodarcze, podpisali przyjęcie wszystkiego wraz z kluczami i odjechali, i ja również przygotowaną już furmanką wyjechałem do Brodów, aby tam czekać na transport kolejowy. [...] Klasztor dla żołnierzy był bazą wypadową na bandy ukraińskie, a gdy się wojsko sowieckie z klasztoru wyprowadziło, klasztor stał się łupem różnych rzezimieszków; wykradli i wynieśli wszystko, co się dało, rozbito drzwi do biblioteki i wyniesiono książki. Władze sowieckie nic nie uczyniły, by to zabezpieczyć. Po ograbieniu klasztoru, dobrano się do kościoła i ogołocono ze wszystkiego, co było możliwe do zabrania, tylko obraz M[atki] B[ożej] Częstochowskiej i szaty liturgiczne przeniesiono do cerkwi w Korsowie. Pozostała tam ludność polska została wystraszona i nie dopuszczono jej do kościoła. Miejscowe władze gminy były też na to wszystko obojętne. Wreszcie pewnej nocy sierpniowej 1945 r. UPA podłożyło dwie miny pod klasztor, jedną od strony refektarza, a drugą od strony ogrodu, które zrobiły średnie wyrwy w murze. Po jakimś czasie miejscowe władze pozwoliły na zdejmowanie blachy z klasztoru, a później i z kościoła, co stało się przyczyną zawalenia sufitów i zupełnej ruiny klasztoru i kościoła! W następnych latach rozebrano mury kościoła i klasztoru, i wywieziono na zrobienie drogi z tego materiału do Beresteczka. Miejsca na których stały te budowle zamieniono na pastwiska, a ogród zaorano, budynki spalono"⁵⁶

Ostatnie chwile kościoła i klasztoru oo. Dominikanów w Czortkowie prezentuje zakonna kronika: „12 VI [1946r.-JW]. Zdawanie kościoła. Spisywanie pozostawionych rzeczy. Żydy w czapkach buszowali po kościele. Okropne. [...]. 13 VI [1946 r. - JW]. Władze przyszły po klucze od kościoła. Nie oddaliśmy, stąd doszło do poważniejszej kłótni z «Lubiczem» czyli Nussbaumem. [...]. 14 VI [1946 r. - JW]. Ostatnie Msze św. «ad propriam». Ojcowie wołani do Komitetu, gdzie po czterogodzinnym «posiedzeniu» musieli ustąpić z oddaniem kluczy. Po południu odebrano i zamknięto kościół. Zamykały te same ręce, które mordowały Ojców i Braci⁵⁷, Żyda Nussbauma pseudonim «Lubicz». Był to dzień jego tryumfu. Kiedyś, gdy Komitet okazał się bezsilnym w poruszeniu nas, odezwał się Nussbaum: «Ja się do nich wezmę i dam sobie radę» i dokonał swego, bo jakkolwiek O. Urban z Br[atem] Januarym starali się, by przynajmniej we dwójkę pozostać, nie dało się nic zrobić, bo nie mogli pozwolić na bastion polski w mieście, które było siedzibą województwa tarnopolskiego. Drugim głównym sprawcą był niejaki «Rodak», następny po Walkowiaku «Pełnomocnik» przy Komitecie. Udawał nawet wierzącego i religijnego. Od jego przyjęcia wzmogły się represje i ostatecznie dokonano swego. Ludzie wieczorem modlili się, klęcząc na schodach przed zamkniętymi drzwiami kościoła"⁵⁸. Podobnych przykładów źródła pamiętnikarskie dostarczają niemało; zacytowane wyżej przybliżają zarówno skalę napięcia społecznego towarzyszącego aktom desakralizacji świątyń rzymskokatolickich, jak i ukazują sowieckie metody depolonizacji Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej.

---

PRZYPISY

1. W. Materski, Teheran - Jałta - San Francisco - Poczdam, Warszawa 1987, passim; Teheran - Jałta - Poczdam. Dokumenty konferencji szefów rzędów trzech wielkich mocarstw, Warszawa 1970, passim.
2. Archiwum Prowincjalne oo. Karmelitów w Krakowie (dalej cyt: AKK), List o. Alojzego Kostyrki OCD do prowincjała, Lwów 29 X 1945 r., k. 1070, sygn. 23/A 130.
3. W całości były to dekanaty: Drohobycz, Mościska, Rudki, Sambor i Sądowa Wisznia; fragmenty dekanatów: Przemyśl-miejski, Jaworów, Lesko. Zmiany terytorialne w diec[ezji] przemyskiej od wydania ostatniego schematyzmu 1939 r., „Kronika Diecezji Przemyskiej", 40(1947), z. 1-4, s. 32-33; Schematismus universi venerabilis cleri dioecesis rit[us] lat[ini] Premisliensis pro Anno Domini 1938, Premisliae 1938, passim.
4. Bp Jan Cieński udzielił wprawdzie święceń kapłańskich kilku duchownym obrządku łacińskiego i greckokatolickiego, ale na tym jego aktywność pontyfikalna się skończyła. W powszechnej świadomości duchownych i wiernych uchodził za zwykłego księdza, dzięki czemu uniknął sowieckich represji. Archiwum autora w Krakowie (dalej cyt: AAK), Irena Ivaszkiv, Działalność duszpasterska ks. bpa Jana Cieńskiego 1905-1992, Lublin 2004, passim, mps (kopia); AAK, K. Gumol, Liber memorabilium 1939-1946, Nysa br, passim, mps, bsygn. (kopia).
5. A. Hlebowicz, Kościół w niewoli. Kościół rzymskokatolicki na Białorusi i Ukrainie po II wojnie światowej, Warszawa 1991, s. 97-117; tenże, Kościół odrodzony. Katolicyzm w państwie sowieckim 1944-1992, Gdańsk 1993, s. 127-156; Zmiany terytorialne, passim.
6. A. Hlebowicz, Kościół odrodzony, s. 143; W. Urban, Archidiecezja lwowska, w: Życie religijne w Polsce pod okupacją 1939-1945. Metropolie wileńska i lwowska, zakony, red. Z. Zieliński, Katowice 1992, s. 92.
7. A. Hlebowicz, Kościół odrodzony, s. 143.
8. Tamże, s. 144, 151-156; J. Waligóra, Ks. Jan Szetela. Duszpasterz, ojciec, dobroczyńca. Duszpasterz parafii p.w. św. Marcina w Nowym Mieście na Ukrainie w latach 1937-1990, Nowe Miasto 1998, passim.
9. J. Czerniakiewicz, Repatriacje ludności polskiej z ZSRR 1944-1948, Warszawa 1987, s. 31-81,132.
10. Archiwum Prowincji oo. Dominikanów w Krakowie (dalej cyt: APDK), Kronika klasztoru lwowskiego oo. Dominikanów 1936-1946 do dnia 15 maja 1946, bmr, k. 133, rps, sygn. Lw 318; informacje własne autora.
11. Informacje własne autora.
12. AAK, J. Wołańska, Malowidła ścienne Jana Henryka Rosena w kaplicy Seminarium Duchownego obrządku łacińskiego we Lwowie, Kraków 1999, s. 8, mps, bsygn. (praca magisterska napisana na Wydziale Historycznym w Instytucie Historii Sztuki UJ w Krakowie pod kierunkiem dr. hab. Wojciecha Bałusa).
13. Z. Sokolnicka-Izdebska, Historia Kościoła we Lwowie od 1939 roku. Opracował, przypisami opatrzył i podał do druku J. Wołczański, „Cracovia-Leopolis", 2(1996), nr 2, s. 15; informacje własne autora.
14. Lwów, w: Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995, opr. L. Grzebień, Kraków 1996, s. 381.
15. Z. Sokolnicka-Izdebska, Historia Kościoła, s. 15; informacje własne autora.
16. AKK, List o. Alojzego Kostyrki OCD do prowincjała, Lwów 29 X 1945 r., k. 1068; AKK, Kronika klasztorna oo. Karmelitów we Lwowie od dnia 1 czerwca 1937 [do 13 V 1946 r.], k. 45, rps, sygn. 339/96.
17. Z. Sokolnicka-Izdebska, Historia Kościoła, s. 15; P. Krasny, Kościół parafialny p.w. św. Elżbiety, w: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, t. 12, red. J.K. Ostrowski, Kraków 2004, s. 174; J. Wołczański, Kościół św. Elżbiety we Lwowie. Geneza -architektura - dzieje, „Radość Wiary" (Lwów), 5(1997), nr 1, s. 5-6.
18. A. Betlej, Kościół wotywny p.w. Matki Boskiej Ostrobramskiej na Łyczakowie, w: Kościoły i klasztory, t. 12, s. 268.
19. Relacja ustna Janiny Zamojskiej, Lwów 20 VI 2005 r.
20. AAK, M.J. Pasiecznik, Kościół Najświętszej Rodziny i klasztor Franciszkanów-Reformatów we Lwowie (1896-1946), Zakliczyn n. Dunajcem 1990, s. 74, mps, b. sygn.: K. Brzezina, Kościół p.w. Św. Rodziny i klasztor oo. Reformatów, w: Kościoły i klasztory, 1.12, s. 159.
21. P. Krasny, Kościół p.w. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i św. Józefa oraz klasztor ss. Karmelitanek Bosych, w: Kościoły i klasztory,, t. 12, s. 138; informacje własne autora.
22. J. Wołczański, Zarys dziejów kościoła i parafii św. Marii Magdaleny we Lwowie, w: Lwów. Kościół p. w. św. Marii Magdaleny. Kalendarz 2005, Kraków 2004, s. 2.
23. Lwów, w: Encyklopedia wiedzy, s. 382; A. Betlej, Kościół p.w. św. Józefa i bł. Andrzeja Boboli oraz Dom Rekolekcyjny ks. Jezuitów, w: Kościoły i klasztory, t. 12, s. 209.
24. Marcin Biernat mylnie datuje owe wydarzenia rok później - 6 i 7 X 1946 r., dodając zarazem, że ostatni duchowny ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy opuścił Lwów 6 VI 1946 r.(sic!). Archiwum Księży Misjonarzy w Krakowie (dalej cyt: AKMK), Liber memorabilium Domus Leopoliensis 1919-1946: Kronika domu od 1 września 1939 r. - 6.VI.1946 r., Kraków 2.III.1968, s. 258-261, rps, b. sygn.; M. Biernat, Kościół parafialny p.w. Św. Wincentego a Paulo (misjonarzy), w: Kościoły i klasztory, t. 12, s. 320-321.
25. AKMK, Liber memorabilium, s. 269; informacje własne autora.
26. A. Betlej, Kościół p.w. Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa oraz klasztor, seminarium i Internat Ruski Ks. Zmartwychwstańców, w: Kościoły i klasztory, t. 12, s. 108; M. Perzyński, Zmartwychwstańcy w Polsce, w: Zmartwychwstańcy w dziejach Kościoła i narodu, red. Z. Zieliński, [Katowice] 1990, s. 99.
27. AAK, M. Pokiziak, [Dziennik 1920, 1943-1962], [Lwów] br, s. 48, rps, b. sygn.; P. Krasny, Kościół p.w. Najświętszego Serca Jezusa i klasztor ss. Franciszkanek Najświętszego Sakramentu, w: Kościoły i klasztory, t. 12, s. 83.
28. Autorzy wcześniejszych publikacji (Benignus lózef Wanat i Józef Skrabski) podawali datę 6 V 1946 r. B.J. Wanat, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605-1975, Kraków 1979, s. 188; J. Skrabski, Kościół p.w. Matki Boskiej Szkaplerznej i klasztor oo. Karmelitów Bosych na Persenkówce, w: Kościoły i klasztory, t. 12, s. 289; C. Gil, Prowincja polska w latach 1911-1947, w: Karmelici Bosi w Polsce 1605-2005, Księga jubileuszowa, red. C. Gil, Kraków 2005, s. 305.
29. K. Brzezina, Kościół parafialny p.w. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy na Lewandówce, w: Kościoły i klasztory, t. 12, s. 220.
30. J.K. Ostrowski, Kościół parafialny p.w. ŚŚ. Piotra i Pawła oraz nowy kościół na Sygniówce, w: Kościoły i klasztory, t. 12, s. 50.
31. K. Brzezina, Kościół p.w. św. Franciszka z Asyżu i klasztor oo. Kapucynów na Zamarstynowie, w: Kościoły i klasztory, t. 12, s, 235-236.
32. J. Skrabski, Kościół parafialny p.w. Matki Boskiej Królowej Polski i nowy kościół na Zniesieniu, w: Kościoły i klasztory, t. 12, s. 249.
33. J.K. Ostrowski, Kościół parafrazy p.w. Najświętszego Serca Jezusa na Batorówce, w: Kościoły i klasztory, t. 12, s. 340.
34. Tenże, Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii w Żydaczowie, w: Kościoły i klasztory, t. 9, red. J.K. Ostrowski, Kraków 2001, s. 324; P. Krasny, Kościół p.w. Nawiedzenia Najświętszej Panny Marii w Barszczowicach, w: Kościoły i klasztory, t. 8, red. J.K. Ostrowski, Kraków 2000, s. 14; informacja własna autora.
35. K. Brzezina, Kościół parafialny p.w. św. Walentego w Kałuszu, w: Kościoły i klasztory, t. 10, red. J.K. Ostrowski, Kraków 2002, s. 181; P. Krasny, Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii w Bolechowie, w: Kościoły i klasztory, t. 10, s. 36; tenże, Kościół parafialny p.w. Świętej Trójcy i dawny klasztor trynitarzy w Bursztynie, w: Kościoły i klasztory, t. 10, s. 99; tenże, Kościół parafialny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Brodach, w: Kościoły i klasztory, t.13, red. J.K. Ostrowski, Kraków 2005, s. 29; T. Zaucha, Kościół parafialny p.w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii w Dolinie, w: Kościoły i klasztory, t. 10, s. 137; tenże, Kościół parafialny p.w. św. Mikołaja w Bóbrce, w: Kościoły i klasztory, t. 11, red. J.K. Ostrowski, Kraków 2003, s. 28; A. Betlej, Kościół parafialny p.w. Wszystkich Świętych w Chodorowie, w: Kościoły i klasztory, t. 11, s. 72;
36. Ś. Lenartowicz, Kościółp. w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii i klasztor oo. Franciszkanów-Reformatów w Sądowej Wiszni, w: Kościoły i klasztory,, t. 5, red. J.K. Ostrowski, Kraków 1995, s. 174; P. Krasny, Kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej] Panny Marii i Podwyższenia Krzyża Św[iętego] oraz klasztor oo. Dominikanów wraz z założeniem pielgrzymkowym w Podkarmieniu, w: Kościoły i klasztory, t. 13, s. 140; informacje własne autora.
37. A. Gluzińska, Zakład Wychowawczy oo. Jezuitów i kaplica p.w. św. Józefa w Chyrowie, w: Kościoły i klasztory, t. 5, red. J.K. Ostrowski, Kraków 1997, s. 45; informacje własne autora.
38. J.K. Ostrowski, Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii w Żydaczowie, s. 324.
39. AAK, F. Wołczański, Wspomnienia z życia, Brasilia 2001, s. 19, mps, bsygn.; A. Betlej, Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Marii i klasztor Bernardynów w Gwoźdźcu, w: Kościoły i klasztory, t. 4. red. J.K. Ostrowski, Kraków 1996, s. 24; J.K. Ostrowski, Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii w Monasterzyskach, w: Kościoły i klasztory, t. 4, s. 86; J.T. Petrus, Kościół parafialny p.w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii w Komarnie, w: Kościoły i klasztory, t. 7, red. J.K. Ostrowski, Kraków 1999, s. 79; A. Betlej, Kościół parafialny p.w. św. Józefa w Trzcieńcu, w: Kościoły i klasztory, t. 7, s. 353-354; P. Krasny, Kościół p. w. Nawiedzenia Najświętszej Panny Marii w Barszczowicach, s. 14; J.K. Ostrowski, Kościół parafialny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Gródku Jagiellońskim, w: Kościoły i klasztory, t. 8, s. 89; P. Krasny, Kościół parafialny p. w. Świętej Trójcy w Janowie, w: Kościoły i klasztory, t. 8, s. 120; Ś. Lenartowicz, Kościół parafialny p.w. św. Michała Archanioła w Malechowie, w: Kościoły i klasztory, t. 8, s. 185; P. Krasny, M. Wójcik, Kościół parafialny p.w. Zwiastowania Najświętszej Panny Marii i klasztor oo. Karmelitów Trzewiczkowych w Bołszowcach, w: Kościoły i klasztory, t. 10, s. 57; J. Skrabski, Kościół parafialny p.w. Świętego Jmienia NM Panny w Hnilczu, w: Kościoły i klasztory, t. 10, s. 164.
40. D. Nowacki, Kościół p.w. Sw. Krzyża i dom zakonny (plebania) w Milatynie Nowym, w: Kościoły i klasztory, t. 4, s. 70; T. Zaucha, Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii, Św. Krzyża i św. Bartłomieja w Drohobyczu, w: Kościoły i klasztory, t. 6, red. J.K. Ostrowski, Kraków 1998, s. 38.
41. J.K. Ostrowski, Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii w Buczaczu, w: Kościoły i kaplice, t. 1, red. J.K. Ostrowski, Kraków 1993, s. 17.
42. Ś. Lenartowicz, Kościół parafialny p.w. św. Michała Archanioła w Malechowie, s. 185.
43. Tenże, Kościół parafialny p.w. św. Mikołaja w Starym Samborze, w: Kościoły i klasztory, t. 5, s. 269; T. Zaucha, Kościół parafialny p.w. ŚŚ. Piotra i Pawła i dawny klasztor oo. Dominikanów Obserwantów w Przemyślanach, w: Kościoły i klasztory, t. 11, s. 220.
44. T. Kukiz, Madonny kresowe i inne obrazy sakralne z Kresów w archidiecezji wrocławskiej i w diecezji legnickiej, Warszawa 1999, s. 260; informacje własne autora.
45. Relacja ustna ks. Romana Stadnika, Skałat 16 X 2005 r.
46. J.K. Ostrowski, Kościół parafialny p.w. św. Doroty, w: Kościoły klasztory, t. 7, s. 364.
47. J. Wólczański, Eksterminacja narodu polskiego i Kościoła rzymskokatolickiego przez ukraińskich nacjonalistów w Małopolsce Wschodniej w latach 1939-1945. Materiały źródłowe, cl. 1, Kraków 2005, passim.
48. Autorka pisała ten tekst w 1985 r.
49. W rzeczywistości usunięto krzyż z centralnej wieży, natomiast na dwóch pozostałych wskutek wspomnianego incydentu ocalały.
50. Z. Sokolnicka-Izdebska, Historia Kościoła, s. 15.
51. AAK, M. Pokiziak, [Dziennik 1920, 1943-1962], s. 48.
52. Łac: miał mowę.
53. APDK, Kronika klasztoru lwowskiego, k. 131-133.
54. AKMK, Liber memorabilium, s. 258-260.
55. Tamże, s. 269-270.
56. Archiwum Prowincji oo. Bernardynów w Krakowie, W. J. Włodyka, Gród Leszniów Podolski w wiekach chwały i męczeństwa, Alwernia 1989, s. 11-12, mps, sygn. RGP - K - 155.
57. Aluzja do zabójstwa oo. Dominikanów w Czortkowie nocą 1/2 VII 1941 r., dokonanego przez NKWD, w którego szeregach znajdowali się również Żydzi. J. R. Nowak, Przemilczane zbrodnie, Warszawa 1999, s. 51-52.
58. APDK, Kronika klasztoru OO. Dominikanów w Czortkowie [1941-1990], bmr, k. 210, rps, sygn. Cz 19.
59. Obowiązująca do zakończenia II wojny światowej nazwa wsi Trzcieniec, została zastąpiona aktualną do dziś - Wolica.

---

Copyright © 2005 ks. Józef Wołczański.
Wszystkie prawa zastrzeżone.

http://www.lwow.com.pl/wolczanski/koscioly.html